فیل یا اسب؟

سید حمید شریعت پناهی در مدت کوتاه مربیگری خود توانست شطرنجبازانی را تربیت کند که سکوهای ملی و آسیایی و جهانی را یکی پس از دیگری فتح کنند.پیروی از متدهای علمی ، داشتن برنامه، مطالعه ی مداوم وپیگیریهای مستمر تمرینات نوآموزان ، از رموز موفقیت این مربی پرتلاش مازنی می باشد. گرد آوری و تنظیم مطلب ذیل به عهده ی استاد شریعت پناهی بوده است که امید است مورد استفاده مربیان و نوآموزان قرار گیرد.

…………………………………………………………………………..

فیل یا اسب؟

در ارزیابی نسبی مهره ها به طور کلی فیل از اسب اندکی بهتر است.اما: در وضعیتهای بسته اسب همیشه از فیل بهتر است.

دیاگرام (۱)

در دیاگرام ۱ سفید با پیاده d4 وضعیت را به نفع اسب خود مسدود می سازد.پس از این حرکت در حالی که اسب سفید قدرت مانور خوبی پیدا می کند،فیل سیاه در حصار زنجیره ی پیاده های سفید فاقد کارآیی است بطور مثال :

۱……Rb6 ۲٫Cd2 a5 ۳٫Cf3 a.b4 ۴٫a.b4 Rc7

سیاه نمی تواند جلوی حرکت اسب e5 را بگیرد. زیرا اگر :

۴…..Fg7 ۵٫Ce5

و در صورت تعویض فیل با اسب به دلیل وجود پیاده رونده امکان نفوذ شاه سفید از f4 به g5 سفید به راحتی بازی را می برد.

۵٫Ce5

پیاده g6 و همچنین بازی سیاه از دست رفته است .در وضعیت اولیه اگر فیل سیاه به جای f8 درc8 بود چه می شد؟

در اینجا دیگر سفید حرکت d4 را انجام نمی داد بلکه با Re3-d4 و سپس مانور Cd2-f3 -e5. بازی را به برد می رساند.

قانون اول :وقتی فیل دارید پیاده های خود را در خانه های غیر همرنگ آن قرار دهید.

به این ترتیب در شکل اولیه که فیل سیاه در f8 است از نظر اصول پیاده های او در خانه های درست مستقر شده اند ولی در حالتی که فیل در c8 است نحوه استقرار پیاده ها برای او مطلوب نیست .تفاوت در این است که در بیشتر شرایط در حالت اول اگر سیاه خوب بازی کند امکاناتی برای تساوی دارد ولی در حالت دوم در تمام شرایط سفید برنده است.

برای روشن شدن مطلب به مثال زیر توجه کنید.

دیاگرام (۲)

در دیگرام ۲ سفید برتری دارد ولی نمی تواند بازی را ببرد.باز در اینجا اگر پیاده g7 در g5 بود وضعیت به نفع سفید تغییر می کرد.

به ترتیب در می یابیم که اگر سیاه، شاه را به منظور تعویض پیاده g7 (با حرکت g6 )به f7 ببرد اشتباه محض است.اما طرح درست نگهداری شاه در f7 و حفظ فیل در قطر a3-f8 است که به تساوی منجر می گردد.

قانون دوم:در وضعیتهای باز که پیاده ها به هم قفل نشده اند فیل معمولا نسبت به اسب برتری دارد.

دیاگرام( ۳)

در دیاگرام ۳ وضعیت متعادل است وسفید در برابر اسب سیاه فیل دارد.با توجه به اینکه ساختمان پیاده ای دو طرف نیز کاملا مشابه است بازی قاعدتا به تساوی می رسد.اما در دیاگرام ۴ که ساختمان پیاده ای دو طرف مشابه نیست برتری با سفید است .چرا؟

دیاگرام ( ۴)

چون فیل می تواند از راه دور پیاده های حریف را مورد تهدید قرار دهد و هم از پیاده های خودی دفاع کند.در حالی که اسب برای حمله و دفاع محدودیت دارد.

باز هم تکرار می کنیم

در آخر بازی زمان حرف اول را می زند و فیل می تواند به مراتب سریع تر از اسب در صفحه شطرنج جابجا شود.

دیاگرام (۵)

دیاگرام ۵ این موضوع را به خوبی نشان می دهد.فیل سفیدبا یک حرکت Fe5 می تواند مانع ترفیع پیاده سفید گردد در حالی که اسب برای رسیدن به g6 یا f7 و ممانعت از ترفیع پیاده سفید به سه حرکت نیاز دارد.به علاوه فیل با یک حرکت می تواند خانه ترفیع پیاده خودی را نیز مورد حایت قرار دهد.

دیاگرام ( ۶)

در دیاگرام ۶ که پیاده ها به یک شکل مستقر نیستند سفید از آنچه که در قبل دیدیم وضعیت بهتری دارو و برتری فیل او آشکارتر است.

قانون سوم:در این گونه آخر بازیها هرچه پیاده ها نا متوازن تر باشند طرفی که فیل دارد از وضعیت بهتری برخوردار است.

توجه به این نکات در مراحل وسط بازی بسیار مهم است چرا که به ما کمک می کند تا برخی از تعویض ها استقبال و یا از برخی تعویض ها خودداری کنیم .خوزه رائول کاپابلانکا قهرمان نامدار جهان ضمن ارائه وضعیت زیر :

دیاگرام (۷)

می نویسد این پوزیسیون از نظر من همیشه دارای ارزش زیادی برای مطالعه است.سفید ساختمان پیاده ای بهتری دارد و تنها دارای یک پیاده منفرد در e4 است که شاه او به سرعت می تواند از d3یا f3 آن را حمایت کند و به این ترتیب تنها ضغف پوزیسیون او را بپوشاند.

از طرف دیگر پیاده های جناح وزیر سیاه موقغیت بدی دارند (حداقل از نظر ظاهری)اما پیاده d4 او که یک پیاده پیش تاخته آسیب پذیر به نظر می رسد در این شرایط ویژگیهایی نیز دارد .این پیاده علاوه بر این که مانع گسترش اسب سفید است، خانه مهم e3 را نیز از شاه سیاه گرفته است .خانه f3 و d3می توانند توسط فیل سیاه مورد حمله قرار گیرند .به این ترتیب از نظر هجومی پیاده ی d4 سیاه موقعیت خوبی دارد.از نظر دفاعی وضع فرق می کند .اگر شاه سفید به d3برسد نه تنها از پیاده های جناح وزیر دفاع می کند بلکه پیاده های جناح وزیر سیاه را نیز مورد حمله قرار می دهد.از این مهمتر اگر اسب سفید بتواند از طریق d2 به b3برسد مشکلات زیادی برای سیاه ایجاد می کند.بسیاری از شطرنجبازان احتمالا اسب سفید را ترجیح می دهند اما این گونه آخر بازیها که سرعت نقش مهمی دارد معمولا فیل بهتر عمل می کند.در این وضعیت خاص نکته اصلی نوبت حرکت است و با توجه به همین امر، سیاه وضعیت را تغییر می دهد.

۱…..Tb8

حمله به پیاده سفید و جواب اجباری او.

۲٫b3

اکنون اهمیت حرکت اول سیاه روشن می شود .اسب از خانه حیاتی b3 محروم می شود.

۲…..Tb5

با تهدید Tc5 و گرفتن پیاده c2

3.c4

با این حرکت، سفید پیاده خود را نجات میدهد اما در عوض یک پباده نیرومند رونده برای حریف ایجاد می کند.دقت کنید که سیاه چگونه فعالیت سوارهای حریف خود را محدود می کند .او این اصل اساسی را رعایت می کند که:آزادی تحرک سوارهای خود را حفظ نماید و تحرک سوارهای حریف را هر چه بیشتر محدود سازد.

۳…….Th5

باز هم یک تهدید دیگر و گرفتن زمان .

۴٫Rg1

اگر

۴٫h4 g5!

و سیاه حداقل یک پیاده می گیرد .توجه دارید که سفید نمی تواند h.g5 کند چون پس از Th1 به کلی فلج می شود .

۴……c5

اکنون وضعیت بازی را با آنچه که در آغاز دیدیم مقایسه کنید .استراتژی قابل تحسین سیاه در جناح وزیر اکنون نتیجه داده و به وضعیت بسیار مطلوبی بخشیده است .پنج پیاده سیاه در خانه غیر همرنگ فیل او قرار دارند (اصل مهم آخر بازی فیل در برابر اسب)به علاوه هنوز اسب و رخ سفید زندانی هستند.همچنین سفید پس از Cd2 تنها از طریق f3 می تواند وارد بازی شود که البته زیر آتش فیل سیاه خواهد بود.

۵٫Cd2 Rf7 ۶٫Tf1+ Re7 ۷٫a3 Th6

تدارک فغالتر کردن رخ از طریق a6 و ممانعت غیر مستقیم از b4 سفید.

۸٫h4 Ta6 ۹٫Ta1 Fg4

سرانجام فیل نیز وارد عمل می شود تا سوارهای سفید در قفس محدود باقی بمانند.

۱۰٫Rf2 Re6

و نوبت به شاه می رسد تا او هم وارد کارزار شود.!سفید نمی تواند Cf3 کند زیرا پس از تعویض فیل با اسب و Re5 پیاده او از دست می رود.اکنون مثل خیلی از آخر بازیها شاه سیاه حرف آخر را می زند.سفید نمی تواند مانع نفوذ سرنوشت ساز او گردد.

دیاگرام (۸)

۱۱٫a4 Re5 ۱۲٫Rg2 Tf6 ۱۳٫Te1 d3!

با تهدید Fe2 و به دنبال آن Rd4 بازی برای سفید هم اکنون تمام شده است.ببینیم سیاه چگونه مقاومت او را در هم می شکند.

۱۴٫Tf1 Rd4 ۱۵٫T.f6 g.f6

همین پیاده به ظاهر بد، تنها مانع پیاده رونده ی سفید است.اکنون شاه و فیل سیاه آزادانه مانور می دهند.

۱۶٫Rf2 c6

سیاه تحرک سفید را کاملا از بین برده و او را در زوگ زوانگ قرار می دهد.

۱۷٫a5 a6 ۱۸٫Cb1

آیا سفید چاره دیگری هم داشت؟

۱۸……R.e4 ۱۹٫Re1 Fe2 ۲۰٫Cd2+ Re3 ۲۱٫Cb1 f5 ۲۲٫Cd2 h5 ۲۳٫Cb1 Rf3 ۲۴٫Cc3 R.g3 ۲۵٫Ca5 f4 ۲۶٫C.c5 f3 ۲۷٫Ce4+Rf4 ۲۸٫Cd6 c5 ۲۹٫b4 c.b4 ۳۰٫c5 b3 ۳۱٫Cc4 Rg3 ۰-۱

فیل بیکاره یا فیل ناهمرنگ با خانه ترفیع پیاده در ستون رخ

دیدیم که یک پیاده تنها گاهی اوقات می تواند ترفیع یابد و بازی را ببرد.اما شطرنج قواعد خاص خود را دارد و گاهی اوقات نه تنها یک پیاده بلکه یک پیاده و یک فیل هم نمی توانند از پس شاه تنهای حریف برآیند.به شکل زیر توجه کنید.

دیاگرام (۹)

سفید علاوه بر یک پیاده فیل نیز دارد .ولی این برتری برای پیروزی کافی نیست !چرا؟چون شاه سیاه در گوشه ای امن پناه گرفته است و نمی تواند او را از پناهگاهش بیرون کشد.به طور مثال:

۱٫Rg6 Rg8 ۲٫Fa2+ Rh8

اکنون اگر سفید فیل را از قطر a2-g8 خارج کند شاه سیاه به g8 برمی گردد و اگر شاه را از g6 دور کند شاه سیاه خانه h7 را در اختیار خواهد داشت .اگر پیاده به h7 رانده شود و یا فیل در قطر a2-g8 بماند بازی پات است .هرگونه تلاش دیگر سفید نیز برای پیروزی عقیم می ماند.